Paradiso, Amsterdam. Hier hebben de Rolling Stones een paar jaar geleden hun legendarische concert gegeven. Terwijl tienduizend mensen op het Museumplein naar een videowall stonden te kijken, konden een paar honderd bevoorrechten in deze oude kerk live getuige zijn van het enige akoestische optreden van de Stones ooit in Nederland. Vandaag, 22 december 1997, staat hier de toer ‘Nederland in tweeën?!’ op het programma. Het is de afsluiting van een drie maanden durende veldtocht, waarbij overal in het land actie is gevoerd tegen de groeiende tweedeling. In alle provincies zijn tiendaagse campagnes geweest die werden afgesloten met een theatervoorstelling. Van het Maastheater in Rotterdam, via Vlissingen en Nijmegen, Lelystad en Heerlen, tot de apotheose hier, vanavond in het hoofdstedelijke Paradiso.

‘Arm Nederland’, zo heette het vierde hoofdstuk van mijn boek Tegenstemmen, dat in 1996 verscheen. Het hoofdstuk laat zien dat er weer armoede bestaat in ons land. Het beschrijft de vele gezichten die de armoede kent. Armoede betekent dat je vanwege een tekort aan geld en andere middelen niet kunt wat we allemaal normaal vinden, dat je niet normaal kunt functioneren. Maar behalve dat we weer geconfronteerd worden met armoede, moeten we ook vaststellen dat de kloof tussen arm en rijk weer groter wordt. Samengevat komt het eigenlijk op het volgende neer: verarming en verrijking zijn de twee zijden van één en dezelfde medaille. Armoede is niet het resultaat van individuele tegenslag, maar is een aanslag van een samenleving die niet in staat is iedereen een menswaardig bestaan te garanderen.
Van alle onderwerpen die in Tegenstemmen aan bod kwamen, kreeg ik verreweg de meeste reacties op het onderwerp ‘Arm Nederland’ – verontwaardigde reacties vooral. ‘Is het zó erg?’ En: ‘Wat een schande dat een rijk land als Nederland niet in staat is de groeiende tweedeling te stoppen.’ Of: ‘Ik dacht dat het alleen een kwestie van inkomen was, maar ik zie nu dat er veel meer aan vastzit.’
Die vele reacties inspireerden mij tot een initiatief dat ik aan de SP en aan vele bekende Nederlanders heb voorgelegd: een tour door heel Nederland waarbij we iedereen die het maar horen wil confronteren met de harde feiten rond de tweedeling. Dan kan iedereen zelf zijn of haar conclusies trekken: doen we er wat aan, of laten we het zo?
Het eerste idee om meer werk te maken van het probleem van de groeiende tweedeling kwam bij me op toen ik begin 1997 van uitgeverij L.J. Veen een groot bedrag kreeg overgemaakt op mijn girorekening – de verkoop van Tegenstemmen verliep uitzonderlijk goed. ‘Vooral als je het vergelijkt met andere politieke boeken,’ aldus de uitgever. Vooraf had ik al bedacht dat het geld dat het boek zou opleveren zou moeten worden geïnvesteerd in de strijd tegen datgene wat in het boek wordt aangeklaagd: het neoliberalisme en de gevolgen daarvan voor mens en samenleving. Ik besloot Roel Visser, fotograaf, te vragen een reportage te maken over de verschillende aspecten van de groeiende tweedeling. Roel legde destijds net de laatste hand aan een langlopende serie bij Het Parool waarin hij het leven in de jaren negentig liet zien. Eerder had hij ook al een fotoboek uitgegeven over ‘Zorg in Nederland’. In 1995 kreeg hij de Zilveren Camera in de categorie ‘dagelijks leven’. Roel is gezegend met een bijzonder oog: zijn foto’s zijn nooit cliché. Hij leek mij derhalve de aangewezen man om zoiets ongrijpbaars als de tweedeling in beelden te vangen.
Een halfjaar nadat ik voor het eerst met Roel Visser in een café over het idee van gedachten had gewisseld, rolde het resultaat van zijn inspanningen van de drukpers: het fotoboek Nederland in tweeën?!, uitgegeven bij Ketch-up Press, de eigen uitgeverij van de SP, brengt haarscherp in beeld wat zich in Nederland aan het voltrekken is. Het was de perfecte opmaat voor de verdere campagne. Want alleen een fotoboek was natuurlijk niet genoeg.
Duizenden en duizenden mensen hebben in de drie maanden die de campagne duurde op enigerlei wijze meegedaan. Met het uitdelen van de miljoen kranten die waren gedrukt of met het verzamelen van handtekeningen onder een verklaring tegen de tweedeling. Kunstenaars boden hun schilderijen aan die samen met de foto’s van Roel Visser tentoon werden gesteld bij de theateravonden en in buurthuizen en bibliotheken. Sommige burgemeesters zegden spontaan hun steun toe als de toer hun stad aandeed. Er waren mensen die standjes in de stadscentra bemanden en actie voerden bij instanties die de tweedeling bevorderen in plaats van bestrijden. En dan waren er natuurlijk de theatervoorstellingen. Daar werd ruimte gegeven aan mensen die konden vertellen over hun eigen ervaringen met de armoede en de tweedeling.
Er waren mensen die vertelden over de campagne, anderen die de zaak belichtten vanuit de belangenbehartiging of de wetenschap, en last but not least bleken heel veel artiesten bereid belangeloos medewerking te verlenen aan het initiatief. Cabaretiers als Jeroen van Merwijk, Dolf Jansen, Hans Sibbel, Eric van Muiswinkel, Marcel Verreck, Marc Scheepmaker, Raoul Heertje, Carrie en Vincent Bijlo. Musici als Harry Sacksioni, Gé Reinders, Fred Piek, Cor Mutsers, Walter Kuipers, Gerard van Maasakkers, Bertus van der Horst, Hans Dulfer, Jan Rot, Deep River Quartet, Harry Hardhold, Rick de Leeuw, en de Amazing Stroopwafels. Bekende en minder bekende Nederlanders als de dichter Simon Vinkenoog, de journaliste Stella Braam, de oud-vakbondsman Herman Bode, de ziekenfondsdirecteur Fred van den Heuvel, de budgetdeskundige Christine Groenewegen, mensen als dichter/schrijver Ton van Reen, Frans Moor, tekenaar Len Munnik, oud-advocaat-generaal Jan Leyten, Angela Groothuizen, econoom Arjo Klamer, pastor Rogier ‘t Hoen – zij en nog een heleboel andere mensen traden één of meer keren op onder de deskundige leiding van de presentatoren van de avonden: Hans Böhm, Antoinette Hertsenberg, Babette Niemel en Cees Grimbergen.
Wie ooit nog beweert dat Nederlanders zich nergens meer druk om maken, behalve om hun eigen bankrekening, die heeft dus nooit een van de theateravonden van de ‘Nederland in tweeën?!’-toer bezocht. Komen er op politieke avonden normaal gesproken maar weinig mensen, bij deze manifestaties moest men van tevoren reserveren wilde men verzekerd zijn van een plaatsje. Behalve overdracht van feiten, vond er meer plaats. Er sprong een vonk over. De mensen die de theaters bezochten gingen anders naar buiten dan dat ze naar binnen waren gekomen. En dat dat in Paradiso mede kwam door het feestelijke karakter van de laatste avond niet verwonderlijk.
Je staat tenslotte niet elke dag op een plek waar Mick Jagger heeft gezongen.